Ayasofya Kilisesi ( St. Sophio - H. Sophia )
Bizans döneminde şehrin tam ortasında caddelerin birleştiği yerde III . yy.da inşa edilmiştir. Renkli taban mozaikleri ve freskler ( camekan içersinde ) , Bizans döneminin önemli sanat belgeleridir. XI .yy.daki depremden sonra mimarisinde önemli bir değişiklik yapılarak nefler , payeler ve bunların arasına yerleştirilen sütunlarla yarılmıştır. Apsisin iki yanında da neflerin uçları üzeri kubbeler ile örtülü birer oda biçimine sokulmuştur.Apsis yanındaki odaların kubbeleri içinde de fresko resimler görülmektedir. Burada ayrıca bir de mezar odası bulunmuştur.
Son yıllarda etrafı kamulaştırılarak çevresindeki binalar yıkılmış, çevre düzenlemesi yapılmıştır.
VII. Konsilin burada yapılmasıyla , Hıristiyan dininin kitapları burada düzenlenmiştir. Bu sebeple Hıristiyan dünyasının önemli merkezlerinden olmuştur.
H. Sophia kilisesinin kesin tarihi bilinmemektedir. Bizans kaynaklarında adı ilk kez 787 yılında İznik'te toplanan yedinci ruhani konsille birlikte zikredilir. 11 Ekim 787 günü Patrik Tarasios başkanlığında , üç yüz elli piskopos ve çok sayıda keşişin hazır bulunduğu ilk oturum kilisede yapılmıştır. 1065 yılındaki zelzele ( deprem ) İznik'teki bir çok yapıda olduğu gibi , kilisede de büyük çapta hasara yol açmıştır.
1804'lerde kiliseyi ziyaret eden J. Von Hammer , yapının çatısı çöktüğünden kullanılmadığını ve giriş kapısı üzerinde Orhan'ın tuğrasının bulunduğunu belirtir. C. Texier'in yayınlarında yapı 787 konsiline göre 8.yy. tarihlendirilmiş ve kubbeli bir bazilika şeklinde tanımlanmıştır. 1870'lerde yapıyı ziyaret eden C. Papadopoulos geniş bir tasvir sunmuş , ilk kez Türk dönemi çinileri hakkında bilgi sunmuştur. Yapının mimari özelikleri ve sanat tarihi açısından inceleyen araştırmacılardan O. Wulff yapıyı 8. yüzyıl içersinde , C. Gurlitt ise yapıyı 4. yy. ait olduğunu, N. Brunoff'un dört ayrı yapı dönemini tesbit eder. 1935'lerde Alman Arkeoloji Enstitüsü adına yapıyı inceleyen A. M. Schneider üç dönem ayırt eder. Yapı 5. 6. yy. altta kesme taş ve pencere hizasında tuğla ile inşa edilen üç nefli Helenistik bazilikadır. 1065 sonrası yapının zemini 1.4 m. yükseltilerek , kubbeli pastoforium hücreleri eklenmiş ve nefler payelerle sınırlandırılmıştır. Bu dönemin karakteristik duvar tekniği gizli tuğla tekniğidir.1330 yılı sonrası zemin yeniden yükseltilmiş, nefleri ayıran destekler değiştirilmiştir.
Kilisedeki fresko kalıntılarını ayrıntılı bir şekilde tanıtan M.Alpatoff , üslûp özelliklerinin Trabzon H. Sophia'sındaki freskoları hatırlattığını ve bu nedenle 13. yüzyılla tarihlendirilebileceğini savunurlar. Kilisenin orta nefinde günümüze gelebilen yer mozaikleri , S.Eyice'nin bir makalesinde karşılaştırmalı bir değerlendirmeyle 11. yüzyıla tarihlendirilir.
Kilise doğu - batı doğrultusunda dikdörtgen planlı , üç nefli bir bazilikadır. Orta nef doğuda , içten yuvarlak , dıştan yedi cepheli apsisle , yan nefler pastoforium odaları ile sonuçlanır. Batına narteksin güney duvar kalıntısı mevcuttur. Naos ortada dikdörtgen kesitli iki paye ile doğu ve batıda duvar payelerine oturan kemerlerle üç nefe ayrılır; ortadaki payeler sivri, diğerleri yuvarlak kemerlidir. Batıda orta nefe üç yan nefelere birer kapı ile açılır.; eksendeki kapı diğerlerinden geniştir. Tüm kapılar” eksendeki hariç örülerek kapatılmıştır. Kuzey duvarda eksenin doğusundaki yan giriş bugün örülmüştür. Apsiste , biri eksende diğeri ona simetrik , üç pencere vardır. Naosun güney duvarında on , kuzey duvarında sekiz ve narteksin güney duvarında iki pencere vardır. Bu iki pencereden batıdaki hariç tüm pencereleri kapatılmıştır. Batı cephedeki kapılar dikdörtgendir. Narteksin güney duvarı yaklaşık 6.30 m. uzunlukta ve 3 m. yüksekliğe kadar ayaktadır. Duvara yuvarlak kemerli pencere ve batısında kavsarası üç sıra mukarnaslı mihrap görülür.
Güney cephedeki üst pencereler kısmen yıkılmış orijinal görünümlerini yitirmişlerdir. Orta nef duvarları yan neflerin duvarlarından yüksektir. Üst kısımda eş boyutlu beş yuvarlak kemerli pencere yer alır. Bema ve apsis zemini bugün naos zemininden 0.80 m. alçaktır. Bema'dan pastoforium odalarına üç basamaklı modern merdivenlerle çıkılır.
Yapı farklı dönemlere ait malzeme ve duvar teknikleri gösterir. Kuzey , güney ve doğuda beden duvarları altta mermer bloklar ve kesme taşla; üstte tuğla , moloz taş ve harç karışımı bir teknikle örülmüştür. Bu duvarların alt pencereler hizasında orjinalde yalnız tuğla ile inşa edildikleri , ancak çeşitli onarımlarda dokularının değiştiği bellidir.
Yapı Bizans dönemine ait bazı fresko kalıntıları içerir. Bunlar pastoforium odalarının kubbe ve duvarlarında , ayrıca kuzey yan nef duvarlarındadır. Orta nefin batısında , bemada ve apsiste yer mozaikleri vardır. Apsis ve bemadakiler siyah ve beyaz taşlarla yapılmış geometrik motifler gösterir.
Koimesis Kilisesi
Şehrin Yeni mahalle mevkiinde , Bizans sanatının önemli eserlerinden biri sayılan Meryem'in göğe çıkışı ( Koimesis ) na adanmış kilisede bulunuyordu. Piskopos Hyakinthos tarafından 750 yılına doğru yaptırıldığı kabul edilmekte ise de kesin tarih bilinmemektedir. Kurucusunun Piskopos Hyakinthos olduğu içindeki bir kitabeden ve bazı sütün başlıklarındaki maska "monağram"lardan öğrenilmiştir. Bu kilise önemli bir manastıra ait idi ve burası Hyakinthos manastırı olarak biliniyordu.
Üzeri büyük bir kubbe ile örtülü olan kilisenin apsis yarım kubbesi ile bazı tonozlarını mozaikler süslüyordu. Apsis yarım kubbesinde altın zemin üzerinde kucağında İsa olan büyük bir Meryem mozaiği , iki yanında imparator elbiseleri giyimli dört baş melek tasviri yer alıyordu. İçerinde dört mozaik daha dikkati çekiyordu.
Dört fil ayağına oturan kubbesi olduğu için altın yaldızlı mozaik ve fresklerle süslü bulunduğu bilinmektedir. Temelleri ve mermer tabanı günümüze olaşmıştır.
1922 yılında Türk-Yunan savaşı sırasında Koimesis kilisesi yıkılmıştır. Eski yayınlarda tanıtılan kitabelerden en önemlileri kilisenin neflerini ayıran paye başlıklarındaki monogramlardır.
Hyakinthos' adını veren bu monogramlardan yalnız bir örnek halen kilisenin harabesi içindedir. Kilisenin mozaikleri farklı dönemlere ait kitabeler içermektedir. Theotokos manastırının ana kilisesi , Hyakinthos tarafından 787 yılından önce , muhtemelen 8.yüzyılın başlarında inşa ettirmiştir.Apsis ve Bema tonozundaki figürlü mozaikler İkonoklasmus döneminde tahrip edilmiş , 843 de tasvir kırıcı bu dönemin sonuçlanmasıyla Naukratios tarafından yenilenmiştir. Narteksteki mozaikler ise ,1065 yılındaki zelzele (deprem) sonucunda tekrar düzenlenmiştir. Bizans kaynakları , Hyakinthos'un kurduğu manastırın , 13yy. , bilhassa İznik İmp. döneminde , önem kazandığını belgeler. Laskaris sülalesinden olan ilk İznik İmp. I.Thedoros , 1222 de ölünce buraya , karısı Anna'nın yanına gömülür. 18.yy. İznik'i ziyaret eden seyyahların verdiği bilgilerden , kubbenin 1740-79 arasında çöktüğünü , bu nedenle ibadete yalnız pastoforium mekânlarında devam edildiğini öğreniyoruz. 1807 de Piskopos Daniel kubbeyi yeniden inşa ettirmiş , 1833-34'lerde tüm kilise onarılmış fresklerle bezenmiştir.1922 de yıkılan kilise daha sonra harap bir şekilde kalır. 1955 yılında moloz ve topraktan temizlenerek ortaya çıkarılmıştır.
Hagios Triphanos Kilisesi
İznik'te yapılmış üçüncü büyük kilisedir. İstanbul kapıya giden yolun solunda bir bahçede düzenlenmesi sırasında 1946 yılında meydana çıkmış olan , dört sütunlu , kapalı haç planında bir yapıdır.Kilisenin duvar tekniği ve planı 9-12 yıllar içinde yapıldığını gösterir. Kalıntının içinde döşeme mozaiklerinden de parçalar bulunmuştur.
Bunlardan başka İznik'te kilise kalıntısı bulunmuş ise de tam olarak gün yüzüne çıkarılmamıştır.